EU richt blik op landen rond de Stille Oceaan voor handelssamenwerking

Na een teleurstellende handelstop tussen de EU en China en een nieuwe handelsovereenkomst tussen de EU en de VS die door de meesten wordt gezien als een overwinning voor Washington, richt de EU zich tot landen rond de Stille Oceaan in haar zoektocht naar een terugkeer naar op regels gebaseerde handel.     

De deal met de VS, gesloten op 27 juli, legt invoerrechten van 15% op de meeste goederen uit de EU op, de helft van de heffingen waar eerder mee werd gedreigd. Hoewel hiermee voorlopig een schadelijke handelsoorlog wordt afgewend, zijn de heffingen hoger dan waar veel Europese CEO’s op hadden gehoopt. Aan Chinese zijde kwam er geen beweging op het gebied van markttoegang en staatssteun aan bedrijven, waarmee twee al langer bestaande knelpunten in de onderhandelingen met het Westen blijven bestaan.

Vanwege de zorgen over de handelsrelaties met de twee grootste economieën ter wereld pakt de EU haar Indo-Pacific strategie er weer bij. Het plan van het blok, voor het eerst naar voren gebracht op een EU-top eind juni, draait om het opzetten van een gestructureerd handelscoöperatieakkoord met het Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership (CPTPP), een regionaal handelsverdrag tussen elf landen rond de Stille Oceaan en het Verenigd Koninkrijk.

De EU hoopt dat dit initiatief de handel met grote economieën als Japan, Australië, Canada en Mexico zal bevorderen, en tegelijkertijd een signaal zal afgeven aan Washington en Peking over de voordelen van het naleven van de regels. Het zou ook de aanhoudende impasse in de kern van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) kunnen omzeilen.

Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen hoopt dat de overeenkomst “aan de wereld zal laten zien dat vrijhandel met een groot aantal landen mogelijk is op basis van regels.”

In een tijdperk dat steeds meer wordt gekenmerkt door verdeeldheid en groeiend protectionisme is succes allerminst gegarandeerd. Maar alleen al de poging om tot een akkoord te komen zegt veel over de moeilijke staat waar de internationale handel zich momenteel in bevindt. 

Achtergrond van de handelscrisis

De oorsprong van het EU-initiatief gaat terug tot in ieder geval 2019, toen de VS begonnen met het blokkeren van benoemingen voor het beroepsorgaan van de WTO, het geschillenbeslechtingsmechanisme van de organisatie. Sindsdien is het orgaan feitelijk niet meer functioneel, waardoor de wereld geen internationaal erkend systeem voor het oplossen van handelsgeschillen meer heeft.

Deze impasse heeft een groot gat geslagen in de economische wereldorde. Het is allerminst zeker dat zelfs een volledig functionerende WTO het wispelturige heffingenbeleid van Trump had kunnen temperen, maar mogelijk had het meer succes gehad bij andere grote handelsuitdagingen. Geschillen over schadelijke visserijsubsidies en landbouwregels zijn blijven etteren en onderhandelingen zijn vastgelopen.

Naast effectieve geschillenbeslechting is zelfbehoud een andere duidelijke drijfveer achter het initiatief. Na de EU-VS-overeenkomst worden EU-bedrijven geconfronteerd met schadelijke invoertarieven van 15% op de meeste export naar de VS, zonder enige garantie tegen verdere escalaties in de toekomst. CPTPP-landen krijgen te maken met hun eigen tarieven. De EU is bovendien van mening dat oneerlijke Chinese staatssteun Europese industrieën ondermijnt, met de auto-industrie als sprekend voorbeeld.

Tegen deze achtergrond lijkt nauwere samenwerking met een handelsblok waarvan het bbp bijna even groot is als dat van de EU logisch. Volgens de Wereldbank zijn de twee blokken samen goed voor bijna een derde van de wereldhandel.

“De CPTPP is een belangrijk handelsblok, en de samenstelling van het bondgenootschap is ook interessant voor de EU,” zegt Dana Bodnar, econoom bij Atradius. “Met Mexico en Canada als leden biedt het bondgenootschap kansen op toegang tot Noord-Amerika, een van de belangrijkste handelsregio’s voor de EU. CPTPP is bovendien niet beperkt tot één regio van de wereld.”

Redenen voor optimisme

Als de logica achter het initiatief klopt, is de vraag of het zal werken. Er valt zeker wat te zeggen voor nauwere samenwerking. Vanuit het EU-perspectief kunnen nauwere banden met de CPTPP helpen om aanbodketens te ‘friend-shoren’ en strategisch risicovolle handelsafhankelijkheden te verminderen. Het zou een bescheiden maar belangrijke impuls aan de handel kunnen geven.

Het initiatief biedt bovendien de mogelijkheid om, zonder de betrokkenheid van de WTO, op regels gebaseerde handel tussen twee grote economische spelers wereldwijd te creëren. Hoewel het nieuwe bondgenootschap kleiner zou zijn dan de WTO, zou het bestaan uit gelijkgestemde landen en mogelijk effectiever kunnen functioneren.

“Op deze manier zou het mogelijk de basis kunnen leggen voor een alternatief voor de vastgelopen WTO, waarbij het institutionele kader van de WTO wordt herzien en er lering wordt getrokken uit eerder gemaakte fouten,” zegt Christian Bürger, senior editor bij Atradius. “Er zouden ook kansen kunnen zijn voor nieuwe afspraken die verder gaan dan de bestaande WTO-regels, met name op het gebied van duurzame toeleveringsketens, schone technologie en digitale handel.”

Zonder deelname van de VS en China is de praktische impact van een WTO-alternatief wellicht beperkt, maar de symbolische waarde kan aanzienlijk zijn. Als het bondgenootschap laat zien dat belangrijke handelsnaties binnen een op regels gebaseerd systeem samenwerken voor wederzijds voordeel, zou het contrast met de huidige strategieën van Washington en Peking opvallend zijn. 

Wint hoop het van ervaring?

Aan de andere kant kan het zijn dat, hoewel er mogelijk een voorbeeld wordt gesteld, het initiatief ook genegeerd wordt. De Multi-Party Interim Appeal Arbitration Arrangement (MPIA) is een mechanisme dat de functies van het WTO Appellate Body nabootst voor de 57 deelnemende leden (de WTO telt er in totaal meer dan 160), waaronder de EU, het VK en China.

De VS heeft geweigerd om deel te nemen. De MPIA is een noodoplossing met zeer beperkte invloed, en er zijn zorgen dat het CPTPP-initiatief van de EU een vergelijkbare impact zal hebben.

Nauwere EU-CPTPP-banden kunnen een signaal naar Washington sturen, maar is er wel iemand die luistert? De ongemakkelijke waarheid is dat de huidige Amerikaanse regering nauwelijks vatbaar lijkt voor externe invloeden. Trump lijkt er geen moeite mee te hebben om heffingen op te leggen aan de naaste bondgenoten in Europa en Azië, evenals aan Canada en Mexico. Een EU-CPTPP-partnerschap kan zelfs als provocerend worden gezien.

Ook in China kan de boodschap aan dovemansoren gericht zijn. Critici beweren dat China de WTO steunde omdat het daarmee wegkwam met staatskapitalistische praktijken die de grenzen van regelgeving oprekten. Het is onwaarschijnlijk dat Peking onder de indruk zal zijn van een instantie die strengere beperkingen voorstelt.

Ook is het niet duidelijk hoe het EU-CPTPP-partnerschap zou werken, hoe samenwerking er in de praktijk uit zou zien en wat uiteindelijk de doelstellingen zouden zijn. Zou het initiatief, naast het stimuleren van de handel, gericht zijn op hervorming of vervanging van de kwakkelende WTO?

“Officieel is het doel van de EU om de WTO aan te vullen en te helpen een nieuw tijdperk van op regels gebaseerde handel in te luiden,” zegt Bürger. “Maar een bilateraal akkoord buiten de WTO loopt het risico het orgaan, dat het probeert te steunen, juist te verzwakken. We hebben ook enigszins tegenstrijdige uitspraken gezien van voorzitter van de Europese Commissie von der Leyen en de Duitse bondskanselier Merz over het initiatief, waarbij Merz het idee opperde om de WTO geheel te vervangen.”

Als het gaat om het stimuleren van handel, zou een handelsakkoord tussen deze twee blokken nuttig zijn, maar het zou het verlies aan Amerikaanse vraag bij lange na niet compenseren. De VS is zowel de belangrijkste investeringsbestemming als de belangrijkste handelspartner voor de EU.

“Bovendien duurt het lang om betekenisvolle handelsdeals te sluiten,” zegt Bodnar. “Het World Economic Forum schat dat het gemiddeld ongeveer 18 maanden duurt om tot een akkoord te komen, waarbij de implementatie meestal nog eens 24 maanden in beslag neemt. Dus dit is allesbehalve een snelle economische oplossing. Tegen de tijd dat een dergelijk akkoord effect sorteert, zit de tweede termijn van Trump er waarschijnlijk al op.”

Onderhandelingspositie

Hoewel signalen over het belang van op regels gebaseerde handel belangrijk zijn, kan de EU het idee van een CPTPP-partnerschap ook gebruiken om haar positie in toekomstige onderhandelingen met Washington te versterken.

EU-leiders zijn onderling verdeeld over welke strategie het best te volgen. Enerzijds het snel sluiten van een deal met de VS om zakelijke zekerheid te creëren, of anderzijds het opleggen van vergeldingsheffingen, in afwachting van een betere deal op een later moment. 

Hoe dan ook lijkt het bevorderen van nauwere banden met een krachtig economisch blok buiten de VS een logische manier om de onderhandelingspositie van de EU op zowel korte als langere termijn te versterken. De EU en de VS hebben misschien een handelsakkoord gesloten, maar er is geen garantie dat Trump niet opnieuw met handelstarieven zal gaan dreigen.

Tegen de achtergrond van oplopende geopolitieke spanningen en handelsklimaat is een EU-CPTPP-deal een logische stap. Beide blokken worden getroffen door Amerikaanse tarieven en beide willen een op regels gebaseerde orde terugbrengen naar de wereldhandel.

Maar de verwachtingen moeten realistisch zijn. Er blijven veel praktische obstakels voor een akkoord bestaan, en zonder de betrokkenheid van de VS en China kan een eventuele deal slechts een eerste kleine stap zijn in de richting van een terugkeer naar een meer harmonisch en functioneel mondiaal handelsmodel.