Gevolgen oorlog Oekraïne voor de wereldeconomie

Op 24 februari 2022 vielen Russische troepen Oekraïne vanaf verschillende fronten binnen. Dit bracht de oorlog – die feitelijk al vanaf 2014 gaande was – in een nieuwe fase. Velen vreesden dat het regeringscentrum in Kiev binnen enkele dagen tot weken zou vallen.

Bijna een jaar later heeft Rusland veel minder terreinwinst geboekt dan aanvankelijk verwacht en is het einde van de oorlog nog niet in zicht. Na een reeks aanvallen en tegenaanvallen bereiden beide partijen zich voor een op een lange uitputtingsslag.

Het conflict is in de eerste plaats een menselijke tragedie, maar ook een economische ramp. De economieën van beide landen zijn zwaar getroffen.

De economische repercussies van de oorlog zijn voelbaar in de hele regio en de rest van de wereld. In een geglobaliseerde economie is iedereen met elkaar verbonden en wordt iedereen geraakt.

In dit artikel gaat Atradius dieper in op deze economische gevolgen, in Europa en daarbuiten. Atradius-economen Dana Bodnar en Theo Smid kijken daarbij ook vooruit naar wat de nabije toekomst zou kunnen brengen.

De economische achtergrond
De economische ontwrichting door de Russische inval in Oekraïne had nauwelijks op een slechter moment kunnen komen. Veel landen waren nog maar net bekomen van de coronapandemie, die wereldwijd fabrieken, winkels en werkplaatsen had stilgelegd. 

"De inflatie is verergerd, niet veroorzaakt, door de oorlog in Oekraïne", zegt Dana Bodnar, econoom bij Atradius. "Het onderliggende economische probleem is de onevenwichtige verhouding tussen vraag en aanbod die een erfenis is van de pandemie."

Met andere woorden, de wereldeconomie zette zich al schrap voor een moeilijke herstelperiode. Het laatste wat ze nodig had was een nieuwe schok.

De grimmige werkelijkheid
Helaas was dat precies wat er gebeurde.

Het is moeilijk om de precieze bijdrage van de oorlog aan de wereldwijde groeivertraging vast te stellen, maar we weten dat die aanzienlijk is.

Zo voorspelden we in januari 2022 dat de wereldhandel in 2022 met ongeveer 5,5% en in 2023 met 3,5% zou groeien, cijfers die het optimisme van na de coronalockdowns en voor de oorlog weerspiegelen.

In januari 2023 werd voor 2022 een groei van ongeveer 3% verwacht en voor 2023 slechts 1,5%.

Evenzo zou het mondiale bbp in 2023 volgens de berekeningen van voor de oorlog met 3,6% groeien, en met 1,5% toen dezelfde berekeningen eerder deze maand werden gemaakt. 

Met andere woorden, de oorlog heeft een aanzienlijke wereldwijde impact en verergert een aantal negatieve effecten van de coronapandemie.

Directe gevolgen
Het behoeft geen betoog dat Rusland en Oekraïne de grootste economische klappen hebben gekregen. De laatste voorspellingen van januari verwachten in 2023 voor Rusland en Oekraïne een bbp-groei van respectievelijk -2,0% en -4,6%. Oxford Economics schat dat de economie van Rusland in 2022 met 2,3% is gekrompen, terwijl die van Oekraïne met maar liefst 30,1% is afgenomen.

Bovendien daalde de Oekraïense export vorig jaar met 32,5%. De Russische export hield stand, maar zal in 2023 naar verwachting met 10,4% dalen.

Lokale crises hebben altijd wereldwijde gevolgen, maar op het eerste gezicht lijken Rusland en Oekraïne internationaal gezien geen grote spelers. Samen vertegenwoordigen hun economieën minder dan 2% van het mondiale bbp.

Maar het venijn zit hem in de details. Rusland en Oekraïne dragen in totaal niet veel bij, maar wat ze bijdragen is essentieel voor het goede verloop van de wereldhandel.

De energiecrisis
Het belangrijkste is dat Rusland een belangrijke leverancier van olie en gas is, vooral aan Europa. Die aanvoer is sinds het begin van de oorlog met 80% gedaald.

"Geconfronteerd met het vooruitzicht dat huishoudens en bedrijven in de winter zonder energie zouden komen te zitten, begonnen de Europese landen te zoeken naar alternatieve gasvoorraden", zegt Theo Smid, senior econoom bij Atradius. "Deze werden gevonden in het Midden-Oosten en in de Verenigde Staten, maar tegen hoge kosten."

Het resultaat is een Europese energieprijzencrisis en stijgende kosten elders. Het over zee aangevoerde vloeibaar aardgas (LNG) dat de pijpleidingen uit Rusland heeft vervangen, is een duur substituut.

De Europese gasprijzen zijn teruggevallen van hun piek in 2022, maar liggen vier keer zo hoog als voor de oorlog. "Wij verwachten dat de aanzienlijke verstoring van de gasvoorziening uit Rusland, die elders slechts gedeeltelijk wordt gecompenseerd, in 2023 zal aanhouden", aldus Bodnar. 

Daarna is het beeld onduidelijk. Europa zal naar verwachting in 2023 de invoer van LNG met 60% verhogen om de afnemende leveringen uit Rusland te vervangen, als het die capaciteit kan vinden. De lidstaten investeren in infrastructuur, waaronder nieuwe terminals, maar Europa vraagt het dubbele van de beschikbare exportcapaciteit elders in de wereld. Het vullen van gastanks voor de winter van 2023/24 zal zeker een uitdaging zijn. 

Ondertussen heeft de Europese Unie de invoer van Russische olie en kolen verboden en is zij bezig met het geleidelijk stopzetten van de invoer van gas. Rusland zal zoveel mogelijk productie omleiden naar China en India. Maar deze nieuwe stromen van de wereldhandel zullen waarschijnlijk niet zo efficiënt zijn als eerdere arrangementen, waardoor de mondiale groei in de nabije toekomst wordt afgeremd.

Hogere voedselprijzen
Door de stijging van de energieprijzen stijgen ook de productiekosten van voedsel, waardoor het tekort hieraan groter wordt. Voor de oorlog waren Rusland en Oekraïne samen goed voor ongeveer 30% van de wereldwijde export van tarwe, 20% van maïs en gerst en 13% van kunstmest.

De voedselprijzen stegen al voor de grootschalige invasie in Oekraïne, maar het conflict heeft de stijgende trend wel versterkt. In juni 2022 lagen de tarweprijzen 30% hoger dan zes maanden eerder. Dankzij een VN-akkoord werd de graanexport uit Oekraïne hervat, maar de prijzen blijven 20% hoger dan een jaar geleden.

Kunstmestprijzen stegen als direct gevolg van de gevechten en als indirect gevolg van de stijgende energiekosten. Meststofproducenten werden getroffen door de stijgende gasprijzen, terwijl de sancties de Russische export van kunstmest drastisch verminderden. De Europese productie van ammoniak (dat wordt gebruikt voor de productie van kunstmest) is sinds augustus 2022 met 70% gedaald als gevolg van de onzekerheid over energieprijzen.

Verwacht wordt dat kunstmesttekorten in 2023 een aanzienlijke rem zullen zetten op de wereldwijde voedselvoorziening. De gevolgen voor de oogst zullen waarschijnlijk het sterkst voelbaar zijn in Europa en Afrika.

Andere gevolgen
Alsof dat nog niet genoeg is, leveren beide landen belangrijke grondstoffen. Rusland is bijvoorbeeld een belangrijke leverancier van nikkel, dat wordt gebruikt bij de fabricage van batterijen. Voor de oorlog produceerde Oekraïne 50% van 's werelds geraffineerde neon, dat wordt gebruikt bij de productie van halfgeleiders.

Het is onvermijdelijk dat de prijzen zijn gestegen, maar door de wereldwijde vertraging is de vraag afgenomen en is de prijsstijging voorlopig beperkt gebleven. Chipfabrikanten zijn erin geslaagd aan de vraag te voldoen door gebruik te maken van bestaande neonvoorraden en lokale leveranciers. Bovendien is de vraag naar halfgeleiders sinds het derde kwartaal van 2022 vertraagd, als gevolg van dalende orders van traditionele fabrikanten van elektronische goederen en kelderende prijzen van cryptocurrencies.

Een ander effect van de oorlog zijn de toegenomen knelpunten in de wereldwijde toeleveringsketens. "Delen van de Zwarte Zee en de Zee van Arsov zijn niet begaanbaar en maritieme bedrijven hebben routes gesloten om het Russische luchtruim en havens te vermijden," zegt Smid. "Omleiding van vrachtroutes verhoogt de kosten."

Samengevat
Als de oorlog aanhoudt, zal de wereldeconomie blijven lijden onder de directe en indirecte gevolgen ervan. Europa zal het zwaarst worden getroffen. Na een geraamde groei van 3,5% in 2022 zal de bbp-groei in de eurozone volgens de huidige prognoses in 2023 met een bescheiden 0,4% stijgen, terwijl voor de oorlog een stijging van 2,7% werd verwacht. 

Tegelijkertijd is de inflatie in de regio sterk gestegen, met een geraamde groei van de consumentenprijzen in 2022 van 8,4%, meer dan het dubbele van de voorspelling van voor de oorlog. Dit jaar zal de inflatie afnemen, hoewel de prijzen naar verwachting nog steeds met bijna 5% zullen stijgen.

De prognoses voor het Verenigd Koninkrijk wijzen op vergelijkbare inflatiecijfers en een bbp-groei die terugvalt van 4,1% in 2022 tot -0,7% in 2023. 

Door de nabijheid van het oorlogsgebied en de vroegere afhankelijkheid van Russisch gas zijn de gevolgen voor Europa bijzonder groot. Maar de economische naschokken van de oorlog laten zich overal ter wereld gelden. 

"De oorlog heeft geleid tot sterke prijsstijgingen van energie en voedsel, waardoor inkomens zijn gedaald, de vraag is afgenomen en de productiekosten in zowel geavanceerde als opkomende economieën zijn gestegen", aldus Bodnar. 

Naarmate zich nieuwe handelspatronen vormen en er een nieuwe normaal ontstaat, worden de scherpste randjes wellicht wat minder scherp. Maar de nieuwe patronen zullen waarschijnlijk minder efficiënt zijn dan de oude. Een omwenteling in de wereldwijde olie- en gasvoorziening zal nooit gemakkelijk zijn. 

Er zijn redenen te over - humanitaire en economische - waarom de beste hoop voor 2023 een snelle staking van de vijandelijkheden is.