2016 gaat de geschiedenis in als het jaar van de ‘boze burger’ die voor een politieke aardverschuiving zorgde. Het was het jaar van onder andere het Oekraïne-referendum en de Brexit.
Het jaar van de 'boze burger'
Het was het jaar van het Oekraïne-referendum, de Brexit en natuurlijk ook het jaar van Donald Trump. Steeds meer burgers wenden zich af van Europa, halen hun gram bij de zittende macht en de roep om protectionisme neemt toe. Het internationale krachtenveld verandert, maar er is nog volop onzekerheid over de vraag wat de gevolgen hiervan zijn.
‘Nee’ tegen associatieverdrag Oekraïne
Dit voorjaar stond in Nederland het raadgevend referendum over het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne op de agenda. Aan de vooravond hiervan lieten we Nederlandse ondernemers in ons jaarlijkse onderzoek Trends in Export aan het woord over hun verwachtingen van dit verdrag. De meeste exporteurs toonden zich optimistisch. Zij verwachtten dat een Nederlands ‘ja’ zou betekenen dat zij gemakkelijker zaken in deze regio kunnen doen. En van de ondernemers die zélf in de regio actief zijn, was 59 procent positief over de associatieovereenkomst. Van hen zag 46 procent nieuwe kansen in Oekraïne door het verlagen of wegvallen van import- en exporttarieven. Maar er kwam geen ‘ja’: een ruime meerderheid van de kiezers, 61 procent, sprak zich uit tegen het verdrag.
Op 23 juni gingen ook de Britten naar de stembus voor het referendum over een ‘Brexit’. Alle peilingen wezen op een overwinning van het ‘Bremain’-kamp. En ook Nederlandse ondernemers waren een week voor het referendum positief gestemd: twee op de drie Nederlandse exporteurs gingen ervanuit dat het Verenigd Koninkrijk bij de EU zou blijven. Een derde maakte zich echter wel zorgen over de negatieve gevolgen van een Brexit, zoals hogere kosten, extra papierwerk en meer ingewikkelde procedures bij export naar het Verenigd Koninkrijk. Ook sloten ondernemers niet uit dat een Brexit economische schade voor het Verenigd Koninkrijk zelf tot gevolg zou hebben, wat ook niet goed is voor de handel.
Economische schade van Brexit
Wat niemand verwachtte, gebeurde: 52 procent van de Britten stemde voor een Brexit. Deze uitslag zal ongetwijfeld gevolgen hebben voor het Nederlandse bedrijfsleven. Nederland is na Duitsland één van de belangrijkste handelspartners van het Verenigd Koninkrijk. In totaal exporteerde Nederland in 2015 voor 38 miljard euro naar het land en heeft zij voor 20,9 miljard euro geïmporteerd. De Brexit heeft uiteindelijk gevolgen voor onze economie, omdat op den duur handelsbelemmeringen ontstaan tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk. Op de kortere termijn zijn de gevolgen vooral merkbaar in het sentiment van bedrijven en huishoudens. Zo ligt een waardedaling van het Britse pond voor de hand, waardoor de waarde van de Nederlandse investeringspositie afneemt en investeerders terughoudender worden. Het Nederlandse bedrijfsleven krijgt mogelijk ook last van onzekerheid over de uitkomst van het onderhandelingsproces dat met de EU wordt gestart. Dit kan zich op korte termijn vertalen in hogere risicopremies op bedrijfsleningen. De Britse uittreding heeft verder waarschijnlijk gevolgen voor het sentiment van de Nederlandse consument. Of dit tot lagere bestedingen zal leiden, is nu echter moeilijk in te schatten.
Wat bedrijven wel kunnen doen, is in kaart brengen met welke risico’s zij geconfronteerd worden. Zo overweegt een aantal multinationals hun hoofdkantoor uit Londen te verplaatsen. Ook moeten ondernemers hun klantenportfolio onder de loep nemen en zich een oordeel vormen over het belang van het Verenigd Koninkrijk als afzetmarkt van hun producten. De juridische afdeling moet inventariseren welke implicaties een Brexit heeft voor contracten en welke partij verantwoordelijk is voor mogelijke extra kosten, zeker bij langlopende contacten. Bedrijven die veel handelsrelaties hebben in het Verenigd Koninkrijk doen er in elk geval verstandig aan om één aanspreekpunt te benoemen.
Het Oekraïne-referendum en de Brexit maakten op een pijnlijke manier zichtbaar wat al langere tijd in de onderstroom van de samenleving leeft. De onvrede over ‘Europa’ groeit: niet alleen in Nederland, maar ook in andere Europese landen. In 2017 staan naast Nederland in Duitsland en Frankrijk verkiezingen op het programma. Net als in Nederland groeit ook hier de aanhang van populistische partijen, die zich afkeren van Europa en zich gesterkt voelen door de overwinning van Trump in de Verenigde Staten.
Onzekere vooruitzichten
Deze ontwikkelingen maken de vooruitzichten voor de internationale handel er niet beter op. Nu het protectionisme de kop opsteekt, zijn de vooruitzichten uiterst onzeker. De wereldwijde handel is na een zeer laag groeitempo in 2015 in de eerste helft van 2016 verder vertraagd. De handelsgroei in opkomend Azië - het op één na grootste handelsblok ter wereld - is extreem laag nu China haar economie hervormt van een investeringsgedreven groei naar een meer consumptie gedreven groei. Dalende grondstoffenprijzen temperen investeringen in economieën die rijk zijn aan natuurlijke hulpbronnen. Dit heeft geleid tot een scherpe krimp van de handel in Oost-Europa en een vertraging van de handelsgroei in Latijns-Amerika. Zelfs in de VS kwam de handelsgroei tot stilstand door lagere investeringen in de olie- en gassector, in combinatie met een lagere externe vraag en een sterke dollar, die de export hebben verminderd.
In 2017 zal het groeitempo van de handel waarschijnlijk ongeveer een derde zijn van de groei van de wereldeconomie. Zo’n lage groei is sinds de economische crisis van 2009 niet meer voorgekomen. Het sentiment keert zich steeds meer tegen globalisering. Initiatieven gericht op vrijhandel, zoals TPP en TTIP, lopen vast, waardoor de vooruitzichten voor handel worden bedreigd. Brexit zorgt naar verwachting voor een stijging van het aantal faillissementen in economieën met een sterke exportafhankelijkheid van het Verenigd Koninkrijk. Protectionistische maatregelen in de VS kunnen een vergelijkbaar effect hebben op economieën met sterke handelsbetrekkingen met de VS, vooral op landen in Latijns-Amerika.
Een nieuw verhaal voor Europa
Vooralsnog blijft de EU van groot belang voor de export van Nederlandse bedrijven. Het aandeel exportomzet dat exporteurs in de EU realiseren, is dit jaar zelfs iets gestegen: van 66 naar 69 procent. Niet eerder was dit percentage binnen de EU zo groot. Voor het eerst sinds 2009 staan er weer verschillende EU-markten in de lijst nieuwe afzetgebieden. Zo staan het Verenigd Koninkrijk en Tsjechië nu nog beide in de top 5. Ook worden Denemarken en Polen beschouwd als potentieel nieuw afzetgebied. Dit onderstreept nogmaals het toenemende belang van Europa. De vraag is of de komende verkiezingen in verschillende Europese landen hieraan afbreuk zullen doen. Nederlandse exporteurs geven de Europese interne markt met een 6,9 nu nog een voldoende. Als belangrijkste voordelen van de EU noemen zij het vrije verkeer van goederen en diensten, de gemakkelijke toegang tot de markt en de gemeenschappelijk munt. De verschillen in regelgeving en de hoeveelheid en complexiteit ervan zien bedrijven als grootste nadelen. Na het referendum over de hervorming van het politieke bestel in Italië neemt de druk op de EU opnieuw toe. Brussel zit niet te wachten op een politieke crisis in het land met de op één na grootste staatsschuld van Europa en grote problemen bij een aantal banken.
Kortom: de vertrouwde politieke en economische structuren kraken. Het is nu nog moeilijk te voorspellen welke effecten dit zal hebben voor het internationale handelsverkeer en de positie van Nederland als exportland. Nu het euroscepticisme aanzwelt, heeft Europa wel een nieuw inspirerend verhaal nodig. Het is de vraag of tijdens de ophanden zijnde verkiezingen politieke leiders zullen opstaan die dit verhaal inhoud kunnen geven.
Auteur van dit blogartikel
Tom Kaars Sijpesteijn
Algemeen directeur van Atradius Nederland